نسبلری پیغمبریمیز محمد^(ص) مکۀ مکرمه دن مدینۀ منوره گه هجرت قیلیب اوز اویدن جای بیرگن مشهور صحابی، ابو ایوب خالد ابن زید ابن کلاب الانصاری حضرتلریگه باریب یته دی، دیب نقل قیله دیلر. بونسبتنی بعضی مؤرخلر رد إیتگن لر. (ماتریدی نینگ تورک می عرب می بولگنلیگی عالملر آره سیده تارتیشیلیب کیلگن بیر خصوص. اونینگ تورک بولیشیگه دائر کیلتیریلگن دلیللردن بیرقنچه سی قویده گی دیک:

آسیا قاره سیگه قره گنیمیزده، بوییرده یشه ی دیگن آلتی کتته نژادنی کوره میز، بولر؛ تورکلر، عربلر، چینلیلر، روسلر، هندولر و عقلیت اوله راقده فارسلر دیر. اینیقسه بو قاره ده بولردن بشقه کیچیک نژادلر هم بار. بولر إیسه اوشه کتته نژادلرنینگ اقاربی صفتیده دیر. تورکلرنینگ جغرافیاسی کونیمیز چین چیگه ره سیدن یعنی شرقی تورکستان منطقه سیدن باشلب، بالکانلرگه قدر اوزه یه دی. بوندن عبارت ماتریدی نینگ یشه گن ییری سمرقند هم تورکلر یشه ی دیگن بیر منطقه دیر. یعنی ماتریدی نینگ تورک بولیشلیگی بویوزدن هم قوتلی کورینه دی. بوندن تشقری ماتریدی یازگن کتابلریده عربچه یازگن، البتته جمله لرنی تورکچه منطقیگه کوره قوریشی، اونینگ تورک بولیشلیگیگه اینگ کتته دلیل. ینه، او یتیشگن ییرده او زمان یازیلگن منبعلرده اونینگ عربلیگیگه دائر هیچ بیر بیلگی یوق دیر. سمعانی و زبیدی کبی عالملر إیسه اونینگ عرب بولگنلیگینی إدعا إیتیب نسبینی ابو ایوب الانصاریگه یتکیزماقده لر. فقط بو توغری إیمس. چونکه، عربلرده شجره جوده اهمیتلی بولگنی اوچون ماتریدی نینگ نسبی هم بیران صحابه گه قدر یتکیزیلیب قید آلتیگه آلینر إیدی. حال بوکه اونینگ نسبی حقیده، بابه سیدن إیلگه ریسی بیلینمیدی. ینه بیر خصوص شوکه ماتریدی نینگ قیزی طرفیدن کیلگن ابوالحسن نینگ، آته تماندن نسبی ابو ایوب الانصاریگه تیه نه دی. سمعانی و زبیدی نینگ إیسه بو بیلگینی ناتوغری تحلیل قیلیشلری، ماتریدی نی عرب دیشیب قوییشلریگه یول آچگن بولیشی ممکن. بیراق زبیدی، ماتریدی نینگ نسبینی حقیقتاً ابو ایوب الانصاریگه تیه نگنی اوچون ایمس، تقدیر و شرفلندیریش مقصدی بیلن نسبت بیرگنینی ایتیب قویه دی. س. ع. احمد اوغلی.)

توغیلگن ییللری حقیده قطعی معلومات یوق، لیکن تقریبی یاکه تخمینی سنه لر بیریلگن. مثلاً، اونینگ عباسی خلیفه لردن متوکل (وفاتی 248 هجری) دوریده یشه گنلری انیق. ینه، محمد ابن مقاتل الرازی (247-268 هجری) و نصر ابن یحیی البلخی (وفاتی 268 هجری) استاذلریدن سبق آلگن لیکلری نظرده توتیلسه، شیخ نینگ توغیلگن ییلینی هجری 238 دیب تخمین قیلیش ممکن.

لیکن، بشقه منبعده، انیقراغی، «اسلام» قاموسیده توغیلگن ییللری 870 میلادی ییل دیب کورسه تیلگن. شونگه اساساً 2000 ییلیده تولدلری نینگ 1130 ییللیگی نشانلندی. بوحسابگه کوره، شیخ تولدلری 257 هجری ییلگه توغری کیله دی. وفات ایتگن سنه لری توغری سیده گی معلوماتلرنینگ اینگ إیشانچلیسی 333 هجری ییل حسابلنه دی. بو میلادی سنه بویچه 944 ییلیگه توغری کیله دی.

ماتریدیه علمالری نینگ اینگ مشهورلریدن ابوالمعین النسفی (508-438 هجری 1114-1046 میلادی) اوزلری نینگ «تبصرة الادلة» کتابیده شوندی یازه دیلر: (ابو منصور ماتریدی وفات ایتگن لریده یقین شاگردلریدن بیری ابوالقاسم الحکیم اونینگ قبرتاشیگه قوییده گی بیتیکنی یازدیرگن ایکن. یعنی: «بو قبر نفس لری مقداریده گی علم لرنی اوزیده جمع إیتگن، بار کوچینی او علم لرنی ترقه تیش بیلن توگتگن. بس، شونینگ اوچون دینی اثرلری مقتاوگه سزاوار بولگن و اوز عمریدن سیر حاصل میوه لرنی آلیشگه ایریشگن ذاتنینگ قبریدیر.»

شیخ ابو منصور ماتریدی نینگ قبری سمرقند شهرینینگ «چاکردیزه» قبرستانیده ایکن لیگی ایشانچلی منبع لرده علمی تدقیقات لر اساسیده اوز تصدیغینی تاپتی، شونگه بناءً 2000 ییلنینگ می آییده اوزبیکستان مسلمانلری اداره سی تمانیدن بو خصوصده مخصوص فتوا چیقاریلدی.

عنوان لری:

- امام الهدی (هدایت گه ایلتوچی امام)

- قدوة اهل سنة (اهل سنت پیشواسی)

- مصحح عقائدالمسلمین (مسلمان لرنینگ عقائدی نی اصلاح ایتوچی)

- ربیب اهل السنة (اهل سنت و الجماعة تربیه سینی آلگن)

- الامام الزااهد (دنیانی ترک إیتگن امام)

- الشیخ، الامام و هکذا.

استاذلری (شیخ لری): شیخ ابو منصور ماتریدی نینگ استاذلری یا که شیخلری امام اعظم ابو حیفه نعمان ابن ثابت نینگ شاگردلری همده شاگردلری نینگ شاگردلری بولگن لر. او لردن بعض لرینی ایسله تیب اوته میز:

1- ابو نصر العیاذی (احمدابن عباس). بو ذات ابوبکر بن اسحاق الجوزجانی دن تعلیم آلگن لر. شیخ ابو منصور هم فقه درسیده ابو نصرگه شریک بولیب، الجوزیجانیده اوقیگن لر. العیاذی سامانی لر دوریده دارالعرب ده اسیر حالیده تورک دیاریده شهید بولگن لر.(تعریف سمرقندیدن.)

2- محمد ابن مقاتل الرازی. رئی شهری نینگ قاضی سی بولگن بو ذات ابو حنیفه نینگ شاگردی محمد ابن حسن الشیبانی ده اوقیگن لر. مشهور محدث صحابی وکیع و بشقه لردن حدیث روایت قیلگن لر. امام بخاری هم اوندن حدیث تینگله گن لر. حکیم ترمیزی هم هو ذاتدن حدیث روایت قیلگن لر. وفات لری توغریسیده هـجری 248 و هـجری 242 ییل کبی سنه لر کورسه تیلگن.

3- ابوبکر احمد ابن اسحاق الجوزجانی. باباسی نینگ اسمی صبح یا که صبیح ایکنیده مؤرخ لر اختلاف قیلگن لر. بو ذات فقه علمی اصول لری و فروع لری ساحه سیده، شونینگدیک، انواعی فنونده یوقاری درجه لر گه ایریشگن لر.«الفروق والتمیز»(توبه) و بشقه کتاب لر مؤلفی دیر. ابوبکر الجوزجانی ابو حنیفه نینگ ییریک شاگردلریدن محمد ابن حسن حضوریده درس تینگله گن ابو سلیمان الجوزجانیدن سباق آلگن. وفات لری هـجری 228 ییلیده.

4- نصر ابن یحیی البلخی بو ذات هم مذکور شیخ لری کبی ابو سلیمان الجوزجانی، ابوالمتیع الحکیم عبدالله البلخی و ابو مقاتل حفص السمرقندیدن سباق آلگن حنیفه مکتبیگه منسوب فقه و کلام علما لریدن دیر. وفات لری هـجری 286 ییلیده واقع بولیب دور.

شاگردلری: ابومنصور ماتریدی حضرتلری عقیده فنیده گی سنی- حنفی یونه لیشنی دوام ایتتیریب، کوپ ایزله نیشلردن کیین ماتریدییه مکتبیگه اساس سالدیلر. شو اثناده کوپلب شاگردلرینی یتیشتیریب چیقرگن لر. قوییده اولردن بعض مشهورلری توغریسیده قسقچه معلومات بیره میز.

1- ابوابقاسم اسحاق ابن محمد اسماعیل ابن زید القاضی- الحکیم السمرقندی هـجری 342 یاکه 335 وفاتی (چاکردیزه قبرستانگه دفن ایتیلگن) او، شیخ ماتریدی نینگ اینگ ییریک شاگردلریدن بیری بولیب، تصوف علمینی بلخ مشایخ لریدن، فقه و کلام علمی نی شیخ ابو منصور حضرت لریدن آلگن. اوزاق وقت سمرقند ده قاضی لیک وظیفه سی نی اوته گن. اثرلریدن «سواد اعظم»، «ایمان» رساله سی مشهور دور.

2- ابوالحسن علی ابن سعید الرستغفنی السمرقندی. حنفیه فقهی و اصولی بوییچه شهرت قازانگن. او بیلن استاذی شیخ ماتریدی اورته سیده مجتهد خطاسیگه عاید مسئله ده اختلاف کیچگن. «ارشاد المهتدی»،«الزوائد والقوائد»، «الاسئلة ولاواجبة» و «در بیان اهل السنة و الجماعة» کبی اثرلر مؤلفی دیر. وفاتی میلادی 961 - هـجری 350 نچی ییل.

3- ابو محمد عبد الکریم ابن موسی ابن عیسی الپزدوی. اساساً، فقه علمی ده مشهور بولگن. اونینگ ذریاتیدن ییریک ماتریدیه علمالری دنیاگه کیلگن. مثلاً، ابوالیسر الپزدوی ( وفاتی میلادی 999- هـجری 493.) ابوالپزدوی (وفاتی هـجری 483- 1089 میلادی). شولر جمله سیدن دیر. اوزی 999 میلادی ییلیده وفات إیتگن.

4- ابو احمد ابن ابی نصر ابن العباس العیاذی. ابو منصور حضرت لری نینگ استاذلری ابو نصر العیاذی اوغلی. فقه، نطق، عفت و تقوا ده بی نظیر بولگنی حقیده نقل قیلینه دی.

5- ابو عبد الرحمان ابن ابی الیث البخاری. کلام و فقه علمرینی ابو منصور حضرتلریدن آلگن. او ابوالقاسم الحکیم السمرقندی بیلن کوپ وقت بیرگه لیقده تحصیلی علمده بولگن.

ماتریدی علمالری:

1- ابوالحسن علی ابن محمد الپزدوی. ابوالیسر محمد الپزدوی نینگ اکه سی. ایککیسی هم شیخ ابو منصور نینگ یقین شاگردلریدن سنلمیش ابوالکریم الپزدوی اولادیدن. ابولحسن میلادی 1089-هجری 483 ییلیده وفات إیتگن.

2- ابوالیسر محمد ابن محمد ابن حسین ابن عبدالکریم الپزدوی. الکرزی الصدر دیگن عنوان بیلن تانیلگن. هجری 421 ییلده توغیلگن. امام کیندی کبی فیلسوف لرنینگ فلسفه سی نی و معتزلیلر یازگن کتابلرنی حتی اویده سقلش هم ضررلی دیب بیلر إیدی. زیرا، اولرنی مطالعه قیلیب کوریب شوند ه ی خلاصه حاصل قیلگندی. حتی، ابوالحسن عشعری کتابلرینی هم خطالرینی هم اجره ته آلمیدیگن کیشیلر اوقیشی درست ایمس دیب بیلر ایدی.

اصول و فروع بابیده، کوپ کتابلر تصنیف إیتگن. سمرقند ده قاضی لیک قیلگن و حدیث علمیدن درس هم بیرگن. «اصول الدین»، «المرتب»، «الواقعات» و «المبسوط» کبی اثرلری بار.

شاگردلری نجم الدین عمر ابن محمد النسفی، عثمان ابن علی الپایکندی، احمد ابن نصر البخاری، اوز اوغلی قاضی ابو المعانی احمد و باشقه لر. 493 هـجری ییلده وفات إیتگن.

3- ابوالمعین میمون ابن محمد ابن محمد ابن معتمد ابن محمد ابن محمد ابن مکحول ابی الفضل. 438 هجری ده توغیلیب، 508 هجری ده وفات إیتگن. استاذلری نامعلوم. شاگردلری علاوالدین ابوبکر ابن محمد ابن احمد السمرقندی، محمود ابن احمد الساورجی، عبدالرشید والوالیجی. امام غزالی بیلن باقلانی عشعریه عقیده سینینگ اینگ مشهور تشویقاتچی لری سنلگنیدیک، ابوالمعین النسفی ماتریدیه عقیده سینینگ اینگ ییریک نماینده لریدندیر. کتاببلریدن «تبصرة الادلة»، «بحرالکلام»، «تمحید»، «مناهج الائمة» و باشقه لرینی مثال کیلتیریش ممکن.

4- ابو حفص عمر ابن محمد ابن احمد ابن اسماعیل ابن محمد علی ابن لقمان نجم الدین النسفی. نسفده 461 هجری ییلده توغیلیب، 537 هجری ییلده وفات إیتگن. او 550 نفر ییریک استاذلردن درس تینگله گن. اولردن ابوالیسر پزدوی، عبدالله ابن علی ابن عیسی النسفی، ابو محمد حسن ابن حسن السمرقندی، علی ابن حسن الماتریدیه لرنی مثال کیلتیریش ممکن. استاذ و شیخ لری توغریسیده علیحده بیر کتاب هم تألیف إیتگن.

شاگردلریدن اوز اوغلی ابوالیث احمد ابن عمر، محمد ابن ابراهیم تور پوشتی، عمر ابن محمد ابن عقیلی وباشقه لرنی ذکر إیتیش ممکن. او یوزگه یقین اثرلر یازگن. «التیسیر فی تفسیر القرآن»، «شرح صحیح بخاری»، «الاکمل الطول فی تفسیر»، «کتاب القند فی علماء سمرقند»، «تأریخی بخارا»، «العقائدالنسفیة» رساله سی کیچیک حجیمده بولیشیگه قره می، حاضرگی کونگه چه عقیده فنیده اینگ مشهور قوللنمه وظیفه سینی بجریب کیله یاتیر.

5- ابوالبرکات حافظ الدین عبدالله ابن احمد ابن محمود النسفی. نسف شهریده توغیلیب 701 هجری ییلده وفات إیتگن. مشهور اثرلری «مدارک التنزیل» تفسیری، فقه گه دائر «کنزالدقائق» کتابی، «الوافی» و «الکافی» و باشقه لر.

6- احمد ابن ابی بکر نورالدین الصابونی البخاری 580 هجری ییلده وفات إیتگن و بخاراده گی «ییتّی قاضی» قبرستانیگه دفن إیتیلگن. محمد ابن عبدالستار الکردری اونینگ شاگردی دیر. کتابلریدن «الهدایه فی علم الکلام» و اونینگ شرحی دیقتگه سزاوار دیر.

7- محمد ابن عبدالواحد ابن عبدالحمید ابن مسعود ابن حمید الدین ابن سعدالدین (الکمال ابن الهمام) السیاسی الاسکندری القاهری الحنفی. 788 یاکی 780 هجری ییلده توغیلیب، 861 هجری ییلی قاهره ده وفات إیتگن، اسلامی فنلر نینگ اکثریتیده امتیاز حاصل قیلگن. «الهدایه» کتابینی سراج الدین عمر ابن علی (قارالهدایه) ده اوقیگن. حافظ ابن حجر الاثقلانی دن حدیث تینگله گن. عقل و ذکاوتده استاذلرینی هم لال قالدیرگن. اثرلری کوپ. «الهدایه» گه یازگن «فتح القدیر» ناملی شرحی ییریک توققیز جلد دن عبارت بولیب، او کمال ابن همام نینگ شاه اثری حسابلنه دی. «المصایرة» کتابی ماتريدیه عقیده سیگه دائر بولیب، اینگ مهم منبعلردن دیر.

8- ملا علی (قاری) ابن سلطان محمد الهروی المکی (ابوالحسن، نورالدین). 1014 هجری ییلده مکه شهریده وفات إیتگن و «جنت المعلی» قبرستانیگه دفن إیتیلگن. اثرلری جوده کوپ. مشهورلری «مشکات» شرحی «مرقات»، «مختصرالوقایه» شرحی، «فقه اکبر» شرحی، «امالیه» شرحی، «شاطبیه» شرحی، «موضوع حدیثلر» و هکذا.

حسن خط صاحبی بولگنیدن علی قاری هر ییلی بیر نسخه قرآن کریم کوچیریب، هدیه قیلیب، ییل دوامیده شو درآمد بیلن کون کیچیرگن.

9- علی ابن عثمان ابن محمد ابن سلیمان ابو محمد سراج الدین الاوشی الفرغانی. کوپلب اثرلر مؤلفی. ماتریدیه عقیده سینی نظمی اسلوبده یازیب، اونی «بدء الأمالي» دیب نامله گن. وفاتی 569 هجری 1173 میلادی ییلده.

10- عبدالشکور السالمي (محمد ابن عبدالله السعید ابن شعیب الکشي). السالمی نینگ ماتریدیه عقیده سیگه عائد «التمهید» کتابی علمالر اورته سیده مشهور بولیب، یازمه و باسمه نسخه لری بیزگچه یتیب کیلگن.

ماتریدیه عقیده سیگه اساسله نیب ایجاد قیلگن و بی بها اثرلر قالدیرگن علمالر رویخطینی ینه دوام إیتتیریش ممکن. لیکن بو مختصر رساله میزده اونینگ اورنیگه عقیده میزگه عاید باشقه مهمراق معلوماتلرنی تقدیم إتیشنی معقول تاپدیک.

ابو منصور الماتریدی نینگ اثرلری:

1- «تأویلات اهل السنة» یاکی «تأویلات القرآن» سیکیز مجلددن عبارت بو اثر قرآن کریم نینگ تفسیری بولیب، اونده اساساً، اسلامی عقیده گه نسبتاً تورلی قره شلر بیان إیتیلیب، ماتریدیه عقیده سی اساسیده اولرگه بها بیریلگن. تفسیرنی الماتریدی نینگ شاه اثری دیب اته ش ممکن. اونینگ قولیازمه نسخه لری مصر، مکه، دمشق، هندوستان، تورکیه و تاشکنت کتاب خانه لریده سقلنماقده. تاشکنت نسخه لری تقریباً 700 ییل بورون کوچیریلگن. اثر نینگ بیرینچی جلدی مصرده نشر إیتیلگن.

2- «کتاب التوحید» کلام علمیگه عاید اینگ مهم اثر. ماتریدیه عقیده سیگه عاید برچه اثرلر نینگ اینگ بیرینچی و اساسی منبعسی

سنله دی. اثر حاضرده اوزبیک تیلیگه اوگیریلماقده.

3- «شرح الفقه الاکبر» ابو حنیفه النعمان (امام اعظم) قلمیگه منسوب عقیده بابیده بیتیلگن إیلک اثر «الفقه الاکبر» نینگ شرحی. بعضی عالملر بو شرح شیخ ماتریدیگه تیگیشلی إیمس، بلکی او ابوالیث السمرقندیگه منسوب دیدیلر.

4- «رسالة في العقيده».

5- «رسالة في الايمان».

6- «المقالت».

7- «بيان وهم المعتزلة».

8- «ردّ تهذیب الجدل».

9- «ردّ وعید الفساق».

10- «ردّ أوائل الأدلّة».

11- «ردّ الأصول الخمسۀ».

12- «الرد علی القرامطه».

13- «ردّ الإمامۀ».

14- «مآخذ الشریعة».

15- «كتاب الجدل».

منبع: «عقاید متنلری» کتابی. لاتین دن اوزگرتگن: سید عارف احمد اوغلی.